Szalej jadowity inaczej cykuta – trucizna w przyrodzie?
Szalej jadowity to roślina dobrze znana miłośnikom kryminałów. Jego wyjątkowo silna toksyczność nie jest jednak fikcją literacką – śmierć w wyniku zatrucia może nastąpić nawet w przeciągu pół godziny! Czy szalej jadowity w Polsce stanowi poważne zagrożenie? Jak go rozpoznać wśród zieleni i jak się z nim bezpiecznie obchodzić?
Należący do rodziny selerowatych szalej jadowity (Cicuta virosa) nie ma przesadnie złowieszczego wyglądu. Na rozgałęzionych, mierzących ponad metr wysokości łodygach rozwijają się dość ładne baldachowate kwiatostany złożone z drobnych białych kwiatków. Na szczęście dla miłośników bukietów mają dość zniechęcający zapach i przyciągają głównie muchy, nie zaś motyle ani pszczoły. W rozpoznaniu pomagają silnie pierzaste, ale cienkie liście o ząbkowanych brzegach – niewprawne oko może jednak pomylić szalej z… kwitnącym selerem.
Szalej jadowity – roślina, którą spotkasz nad wodą
Pomocą w prawidłowej identyfikacji szaleju pomocna może być lokalizacja. Ten wieloletni gatunek preferuje bowiem gleby o wysokiej wilgotności, a zarazem dość nasłonecznione stanowiska. W rezultacie spotyka się go zwykle nad brzegami rzek i strumieni, wokół stawów, a także na mokradłach, torfowiskach i w rowach. Jeśli chodzi o geograficzny zasięg, szalej jadowity jest dość szeroko rozpowszechniony w północnej i środkowej Europie, północno-zachodniej Ameryce Północnej oraz północnej części Azji.
Z jakimi innymi gatunkami można pomylić szalej jadowity? Młode rośliny wyglądają bardzo podobnie do wielu roślin jadalnych, w tym dzikiej marchwi czy konopodium. Z drugiej strony, szalej przypomina też równie trujący szczawół plamisty, który jako gatunek inwazyjny rozprzestrzenia się obecnie w obu Amerykach. W Polsce jest dość powszechny.
Szalej jadowity rośnie nad brzegami rzek, fot. Maximillian cabinet/Shutterstock
Jedna z najsilniejszy naturalnych trucizn… i lek?
Wszystkie części szaleju, od korzeni aż po nasiona, zawierają cykutotoksynę – wielonienasycony alkohol stanowiący bardzo silną truciznę dla układu nerwowego. Po raz pierwszy jej działanie opisano w 1679 r., a przeciągu kolejnych wieków nagłośniono dziesiątki przypadków śmiertelnego zatrucia, nie zawsze przypadkowego. Pozyskiwana z szaleju jadowitego cykuta swego czasu była jedną z popularniejszych trucizn wykorzystywanych do realizacji niecnych planów.
Szaleju nie trzeba przy tym wcale zjeść, aby się otruć – wystarczy chwilę pożuć kilkucentymetrowy kawałek łodygi lub korzenia. Cykutotoksyna działa na receptory kwasu gama-aminomasłowego (GABA), który pełni w organizmie funkcję ważnego neuroprzekaźnika. Receptory te odpowiedzialne są za przepuszczanie jonów chloru do neuronów – bez nich działanie układu nerwowego ulega silnemu zaburzeniu.
Co ciekawe, tak jak wiele innych toksycznych związków występujących w przyrodzie, cykuta była już stosowana w medycynie ludowej jako środek przeciwko pasożytom jelitowym. Polecano ją również na migreny i bolesne menstruacje, ale dziś żadne z tych zastosowań nie znajduje uzasadnienia wobec ryzyka związanego ze spożyciem szaleju jadowitego.
Tym niemniej w 2014 r. w Iranie przeprowadzono eksperyment, w którym podawano królikom niskie dawki ekstraktu z szaleju przez okres trzech miesięcy, monitorując jednocześnie wszystkie istotne parametry fizjologiczne. U gryzoni zaobserwowano co prawda umiarkowane zmiany w nerkach i wątrobie (bez przypadków śmiertelnych), ale zdaniem autorów badania, cykutotoksyna jawi się jako potencjalny lek na niektóre choroby skóry i neuropatie. Teza tak jak dotąd nie została potwierdzona.
Tabela przedstawiająca podstawowe informacje botaniczne o szaleju jadowitym; opracowanie własne
Szalej jadowity – objawy zatrucia
Cykutotoksyna działa bardzo szybko. Już po 15-30 minutach od konsumpcji pojawiają się mdłości, wymioty i wzmożone pocenie. W przeciągu godziny rozwijają się symptomy neurologiczne, które obejmują drgawki występujące naprzemiennie z silną ospałością. Napady podobne padaczkowym mogą powtarzać się przez okres nawet do 10 godzin. Ofiara przewraca oczami, wykręca szyję, otwiera i zamyka usta, obraca się dokoła. Bez odpowiedniego leczenia w krótkim czasie dochodzi do rozwoju zaburzeń pracy serca, niewydolności nerek, rabdiomiolizy (ostrego uszkodzenia mięśni), śpiączki i niewydolności oddechowej. Ta ostatnia jest zazwyczaj przyczyną śmierci po zatruciu szalejem jadowitym.
Ze względu na szybkość pojawienia się i rozwoju symptomów, terapia nie zawsze jest skuteczna. Tym bardziej, że nie znamy jak dotąd antidotum na cykutę. Leczenie polega więc na łagodzeniu symptomów zatrucia, w tym przede wszystkim podawaniu leków przeciwdrgawkowych, nasercowych oraz przeprowadzaniu hemolizy. Pomóc w ratowaniu życia może również węgiel aktywny podany do 30 minut od spożycia szaleju jadowitego.
Wyschnięte nasiona szaleju jadowitego, fot. malinar/Shutterstock
Jak pozbyć się szaleju jadowitego z działki?
Kto zaobserwuje cykutę w pobliżu ludzkich domostw, powinien pomyśleć o jej zniszczeniu. Roślina rozsiewa się bowiem bardzo szybko za pomocą niesionych wiatrem nasion i może stanowić zagrożenie, zwłaszcza dla małych dzieci. Do zadania trzeba jednak przystąpić odpowiedzialnie.
Rośliny można potraktować herbicydami lub usunąć fizycznie. W tym drugim przypadku należy wyposażyć się w silne rękawice gumowe oraz odzież ochronną, a wyrwane z korzeniami szaleje umieścić w plastikowym worku. Martwe rośliny pozostają trujące przez okres nawet trzech lat, więc nie wolno wyrzucać ich do kompostu. Jeśli szalej jest już po przekwitnięciu, podczas usuwania roślin należy zachować szczególną ostrożność, aby suche kwiatostany nie pozostały na ziemi.
Warto pamiętać, że szalej jadowity jest niebezpieczny również w kontakcie ze skórą – nigdy nie należy więc dotykać go gołymi rękami. Z tego też powodu warto niszczyć go na wszystkich stanowiskach, gdzie mogą łatwo znaleźć się dzieci. Cykuta stanowi również zagrożenie dla psów, koni i innych ssaków.
Szalej jadowity – pytania i odpowiedzi
Jak wygląda szalej jadowity?
Szalej jadowity to wysoka bylina o pierzastych liściach i białych, baldachowatych kwiatostanach.
Jak objawia się zatrucie cykutą?
Po konsumpcji szaleju obserwuje się zaburzenia żołądkowe oraz drgawki występujące naprzemiennie z ospałością.
Gdzie można znaleźć szalej jadowity w Polsce?
Szalej jadowity rośnie głównie nad brzegami rzek, strumieni, stawów, rowów i na mokradłach.
- „Hematological, Biochemical and Histopathological Studies of Cicuta virosa Linn. Extract on Wistar Rabbits” Farah-Saeed i in., https://eijppr.com/storage/models/article/XeWWdnaSGPFEYovfFLKYgTTFGHEA9zxfQ1My2KmZGwwhjtSVsyXJYaQBG9XZ/hematological-biochemical-and-histopathological-studies-of-cicuta-virosa-linn-extract-on-wistar-ra.pdf, 22/04/2024;
- “Water Hemlock - Uses, Side Effects, and More” WebMD, https://www.webmd.com/vitamins/ai/ingredientmono-948/water-hemlock, 22/04/2024;
- “Plant of the Week” USDA, https://www.fs.usda.gov/wildflowers/plant-of-the-week/cicuta_maculata.shtml, 22/04/2024;
- “Poison Hemlock: Facts About this Early Season Weed” PennState Extension, https://extension.psu.edu/poison-hemlock-facts-about-this-early-season-weed, 22/04/2024;
- “Poison hemlock and Western waterhemlock: deadly plants that may be growing in your pasture” Oregon State University, https://extension.oregonstate.edu/crop-production/pastures-forages/poison-hemlock-western-waterhemlock-deadly-plants-may-be-growing, 22/04/2024;
- “Plants, Poisonous (Animals)” M.I. San Andrés Larrea, ... C. Rodriguez Fernández, Encyclopedia of Toxicology (Third Edition), 2014;
